Aslen Uygur Türkleri'nden olan beyliğin kurucusu Alâeddin Eretna, İlhanlı ordusuyla birlikte Anadolu'ya gelen ve noyan unvanını taşıyan emirlerdendir.

İlhanlı Hükümdarı Olcaytu Han'ın 1316’da ölümü üzerine yerine geçen oğlu Ebû Said Bahadır Han,  Emîr Çoban'ın oğlu Timurtaş'ı Anadolu valiliğine getirmiştir.

Timurtaş, İlhanlılar'ın nüfuzlu devlet adamlarından olan babası Emîr Çoban'ın 1327'de öldürülmesi üzerine Ebû Said Bahadır Han'dan korkup Mısır’a kaçarak Memlûk sultanına sığınmış ve yerine Alâeddin Eretna'yı bırakmıştır.

Alâeddin Anadolu valiliğini vekâleten yürüttüğü sırada Ebû Said Bahadır Han bu göreve Celâyirli Büyük Şeyh Hasan'ı tayin etmiştir.

Ebû Said Bahadır Han'ın 1335’de  ölümü üzerine, Büyük Şeyh Hasan'ın taht mücadelelerine katılmak üzere İran'a dönmüş ve Alâeddin Eretna'yı yerine vekil bırakmıştır.

Alaeddin Eretna, Moğol sülalelerinin birbirleriyle olan mücadelesinden yararlanarak Sivas ve  Kayseri bölgesini ele geçirerek kendi adına hutbe okutup sikke kestirmiştir.

1352’de Kayseri'de vefat eden  Alâeddin Eretna Köşk Medresesi avlusundaki kümbete gömülmüştür. Öldüğünde Sivas, Kayseri, Amasya, Tokat, Çorum, Develi, Karahisar, Ankara, Zile, Canik, Ürgüp, Niğde, Aksaray, Erzincan, Doğu Karahisar ve Darende onun hâkimiyeti altındaydı.

Eretna’nın 1352 yılında ölümü üzerine yerine oğlu Gıyaseddin Mehmed geçti. Amasya Emîri Hacı Şadgeldi ve bazı emirler, Mehmed Bey’in güçlenmesinden çekindiklerinden onu 1365 yılında Kayseri’de öldürerek yerine  küçük yaştaki oğlu Alâeddin Ali Bey’i getirdiler

Alâeddin Ali,  Eretna emirleri üzerinde otorite sağlayamamış,devlet otoritesi kaybolmuştur. Bu durumu fırsat bilen Karamanoğlu Alâeddin Bey’in 1375 yılında Kayseri‘yi ele geçirmesi üzerine Alâeddin Ali Bey de Sivas'a kaçmıştır.

Kayseri, şehrin kadısı olan Burhâneddin Ahmed tarafından geri alınmıştır. Kadılığının yanı sıra akıllı ve cesur bir siyasetçi olan Kadı Burhâneddin bu başarısı sayesinde 1378 Mayısında vezirlik makamına yükselmiştir.

Ali Bey,1380’de hastalanıp ölünce yerine 7 yaşındaki oğlu II. Mehmet Bey geçmiştir. Kadı Burhaneddin, küçük yaştaki hükümdarı 1381 yılında tahttan indirerek sultanlığını ilan etmiş ve böylece Eretna Devleti sona ermiştir. Kadı  Burhaneddin Ahmed tarafından kurulan beylik de kısa süre sonra yıkılmış ve Timur istilası sonrası bu bölge Osmanlıların eline geçmiştir. 

Kayseri Ali Cafer Kümbeti

Kimin için yaptırıldığı bilinmemekte, sadece Ali Câfer adında, tarihî şahsiyeti meçhul bir kişiye izâfe edilmektedir. A. Gabriel, bu kümbetin 1349-50 yılına doğru yapılmış olabileceğini bir ihtimal olarak ileri sürmüş, birçokları da bu tarihi kesin olarak kabul etmişlerdir. Bu durumda yapı 14. yüzyılın ortalarında Eretnaoğulları hâkimiyeti sırasında yapılmış olmalıdır. 

Emir Ali Türbesi

Türbenin kitabesi bulunmamaktadır. Yapının içinde iki sanduka vardır. Bu sandukalardan biri Emir Ali’ye ait olup, üzerinde 1349 tarihi bulunmaktadır. Kitabeden Emir Ali’nin 1349 yılında öldüğü, türbesinin ise bir yıl sonra 1350-51 inşa edilmiş olduğu anlaşılmaktadır.

Sivas Şeyh Hasan Bey/Güdük Minare Kümbeti

Yapı Eretna Bey’in oğlu Şeyh Hasan Bey için 1347 yılında inşa ettirilmiştir.

Kayseri Köşk Medrese

Kayseri şehir merkezinin güneydoğusunda Köşk dağı denilen tepede bulunmaktadır. Yapının bugün kitabesi yoktur. Ancak Kayseri'li Ahmet Nazif Efendi türbe kapısı üzerindeki bâni kitabesini ve Mehmed Bey'in mezar kitabesini harap olmadan önce kopye etmiştir. Bu kitabeye göre bina 1339 yılında Eretnaoğulları Beyliği'nin kurucusu Alâeddin Eretna tarafından eşi Suli Paşa için yaptırılmıştır. Yapıya daha sonra ailenin bazı üyelerinin de defnedildiği bilinmektedir.

Türbeyi kuşatan yapı belgelerine göre Şeyh Evhediddün Kirmani müritleri için yapılmış bir hanikahtır. Bilinen hanikah planlarına benzememektedir. Uzun süre medrese olarak kullanılmasından dolayı halk arasında ‘Köşk Medrese’ adıyla tanınmaktadır.

Turhal Dazya (Gümüştop) Zaviyesi

Gümüştop, Turhal'ın 8 km kuzeydoğusunda 40-50 haneli ufak bir köy olup, içinde 14. yüzyıldan kalma bir zaviye, bir darül huffaz ve bir de türbe olmak üzere üç yapı vardır.

Kitabesine göre zaviye 1375 yılında Ertena oğlu Ali Bey’in sultanlığı döneminde Abdullah oğlu Hacı Bulu tarafından inşa edilmiştir. Kitabesine göre yapıya 1388 yılında darülhuffaz eklenmiştir.

Damseköy Taşkın Paşa Külliyesi

Nevşehir ili Ürgüp ilçesine bağlı Taşkın Paşa Köyü’nün merkezinde yer alan yapının kitabesi eksik olması nedeniyle tarihlenememektedir. Yakınındaki medrese ile cami avlusundaki türbelerin 1342, 1251 ve 1255 tarihli sanduka kitabelerine dayanılarak 14. yüzyılın ortalarında yapıldığı kabul edilmektedir.

Yapının banisi olduğu sanılan Taşkın Paşa, Alaeddin Eretna döneminde Ürgüp ve çevresinde emir olarak görev yapmış bir kişidir.

Kaynak: Ondokuz Mayıs Üniversitesi